Total time: 51' 31''

𝘕𝘪𝘯𝘪𝘦𝘫𝘴𝘻𝘢 𝘱ł𝘺𝘵𝘢 𝘫𝘦𝘴𝘵 𝘱𝘶𝘣𝘭𝘪𝘬𝘢𝘤𝘫ą 𝘯𝘪𝘦𝘬𝘰𝘮𝘦𝘳𝘤𝘺𝘫𝘯𝘢, 𝘥𝘰𝘤𝘩𝘰𝘥𝘺 𝘻𝘦 𝘴𝘱𝘳𝘻𝘦𝘥𝘢ż𝘺 𝘱𝘰𝘬𝘳𝘺𝘸𝘢𝘫ą 𝘬𝘰𝘴𝘻𝘵𝘺 𝘱𝘳𝘻𝘺𝘨𝘰𝘵𝘰𝘸𝘢𝘯𝘪𝘢 𝘵𝘦𝘤𝘩𝘯𝘪𝘤𝘻𝘯𝘦𝘨𝘰 𝘪 𝘮𝘦𝘳𝘺𝘵𝘰𝘳𝘺𝘤𝘻𝘯𝘦𝘨𝘰 𝘱ł𝘺𝘵𝘺, 𝘶𝘵𝘳𝘻𝘺𝘮𝘢𝘯𝘪𝘢 𝘴𝘵𝘳𝘰𝘯𝘺 𝘰𝘳𝘢𝘻 𝘢𝘳𝘤𝘩𝘪𝘸𝘶𝘮.
𝘛𝘩𝘪𝘴 𝘢𝘭𝘣𝘶𝘮 𝘪𝘴 𝘢 𝘯𝘰𝘯-𝘤𝘰𝘮𝘮𝘦𝘳𝘤𝘪𝘢𝘭 𝘱𝘶𝘣𝘭𝘪𝘤𝘢𝘵𝘪𝘰𝘯, 𝘱𝘳𝘰𝘤𝘦𝘦𝘥𝘴 𝘧𝘳𝘰𝘮 𝘴𝘢𝘭𝘦𝘴 𝘴𝘶𝘱𝘱𝘰𝘳𝘵 𝘮𝘦𝘳𝘪𝘵𝘴 𝘢𝘯𝘥 𝘵𝘦𝘤𝘩𝘯𝘪𝘤𝘢𝘭 𝘴𝘪𝘥𝘦 𝘰𝘧 𝘵𝘩𝘦 𝘱𝘳𝘦𝘱𝘢𝘳𝘢𝘵𝘪𝘰𝘯 𝘰𝘧 𝘵𝘩𝘦 𝘢𝘭𝘣𝘶𝘮, 𝘮𝘢𝘪𝘯𝘵𝘦𝘯𝘢𝘯𝘤𝘦 𝘰𝘧 𝘵𝘩𝘦 𝘸𝘦𝘣𝘴𝘪𝘵𝘦 𝘢𝘯𝘥 𝘢𝘳𝘤𝘩𝘪𝘷𝘦.

GRAND PRIX - 𝐓𝐡𝐞 𝐑𝐨𝐨𝐭𝐬 𝐏𝐡𝐨𝐧𝐨𝐠𝐫𝐚𝐦 𝐨𝐟 𝐭𝐡𝐞 𝐘𝐞𝐚𝐫 𝟐𝟎𝟐𝟐 competition, organized by Polish Radio.

Wykonawcy:
@ Aleksander Bobowski [1918-2007], pochodził ze wsi Dybki k/Ostrowi Mazowieckiej w Puszczy Białej na Mazowszu. Nagranie 1995 – w domu skrzypka.
@ Pod przydomkiem Staś Niewidomy znany był na całej Radomszczyźnie harmonista Stanisław Stępniak, urodzony w Radzicach Małych [1935-2003]. Nagranie 1998 – Dom Tańca w Warszawie.
@ Aniela Gmoch [1919-2016] to śpiewaczka urodzona w Woli Wielkie [Roztocze Lwowskie], a zamieszkała potem w Bełżcu. Nagranie 1996 – w Bełżcu.
@ Śpiewak Stanisław Fijałkowski [1928-2013] urodził się i mieszkał całe życie we wsi Chrzanów na Roztoczu Lubelskim. Nagranie 2005 – w domu śpiewaka.
@ Skrzypek Piotr Gaca [1927-2017] z Przystałowic Małych na Radomszczyznie gra razem ze Stanisławem Ciarkowskim. Nagranie 1997 – w Domu Tańca w Warszawie.
@ Marian Bujak [1918-2006] pochodził ze wsi Koryciska, a mieszkał od wojny w pobliskim Szydłowcu. Nagranie – 1998 w domu skrzypka.
@ Zespół „Dolinianki” działał w Bełżcu, a prowadziła go wspomniana wyżej Aniela Gmoch. Nagranie 1996 – w świetlicy w Bełżcu.
@ Kapela Wacława Imiołka [ur. 1941] z Jedlanki k/Radomia z bębnistą Stanisławem Kujawiakiem. Nagranie 2003 – Tabor Domu Tańca w Chlewiskach.
@ Stanisław Głaz – skrzypek z Dzwoli [ur. 1933] gra na skrzypcach solo, a także razem z grupą młodzieży, która uczestniczyła w jego warsztatach w ramach Taboru w Kocudzy w 2006. Nagranie 1995 – w domu skrzypka oraz w czasie Taboru Domu Tańca w Kocudzy w 2006 r.
@ Kapela Kozinów z Chrzanowa na Roztoczu Lubelskim gra w składzie: Katarzyna Kozina [1928-2000] na skrzypcach, Walerian Kozina [1920-2002] na sekundzie oraz Czesław Kozina [ur. 1944] na bębenku. Nagranie 1996 – w domu Kozinów.
@ Kapela Dudków ze Zdziłowic na Roztoczu Lubelskim grała w składzie: Bronisław Dudka [1918-2007] na skrzypcach prym, Tadeusz Dudka [1925-2010] na skrzypcach sekund, Zbigniew Butryn [ur. 1952] na basie oraz Czesław Chmiel [1933-2004] na bębenku. Nagranie 1995 - Scena „Korzenie” w Klubie Remont w Warszawie.
@ Skrzypek Tadeusz Zygadło [1933-?] z Goniwilka Starego k/Żelechowa na Mazowszu Południowym tworzył kapelę razem z bębnistą Stefanem Trzpilem [1921-?]. Nagranie 1995 – Scena „Korzenie” w Klubie Remont w Warszawie.
@ Skrzypek Władysław Kurczaba [1909-?] z Klekacza k/Tomaszowa Lubelskiego na Roztoczu został nagrany razem z bębnistą Piotrem Bednarzem [1929-?]. Nagranie 1982 – w domu skrzypka.
@ Janina Kowalczuk [1931-2020] pochodziła z Grabownicy na Roztoczu i tam mieszkała. Nagranie 2008 – w domu śpiewaczki.
@ Kapela dęta z Dzierążni na Roztoczu gromadziła muzyków z okolicy, jej skład podlegał zmianom, a na tym nagraniu grają najpradopodobniej: Feliks Kowalski [1908-?] - skrzypce, Józef Ratyna - flet, Mieczysław Łagowski – II skrzypce, Jan Machlarz [1906] – klarnet, Tadeusz Lis [1906-?] – tuba-bas, Feliks Pankiewicz - kontarabas, Józef Osuch – bęben. Nagranie 1969-73 – skansen w Lublinie.

===============================================
Jeśli chodzi o muzykę instrumentalną mamy na płycie przede wszystkim nagromadzenie polek: trzy wersje Polki Szabasówki [1, 15, 19], trzy wersje Polki Żydówki o tej samej melodii [7, 16, 21, 22; ta ostatnia pod nazwą Galop], Polkę Żydówkę o inne melodii [2], dwie odrębne Polki Żydowskie [4,17], przyśpiewywaną Polkę „Żydóweczko chodź na bez” [3, 10], Polkę „Żyd w beczce” [20] i z utworów parzystych jeszcze Marsz [25], który w praktyce również mógł być tańczony jak polka. Utwory w rytmie trójmiarowym to dwa oberki [12, 13], taniec-zabawa Mazur „Żydek” [11] oraz melodia do postaci Żyda z szopki [23].

Jedyną polką o zaświadczonym źródle jest oczywiście Polka Szabasówka, której autorem był Jan Różewicz [1884-1970] wymieniony w najstarszym nutowym wydaniu polki datowanym na lata 1919-21, co potwierdza też dr Tomasz Lerski w pracy poświęconej wydawnictwu płytowemu Syrena – "Syrena Record – pierwsza polska wytwórnia fonograficzna 1904–1939. Poland’s first recording company," Editions Karin, New York, [2005]. Różewicz w 1908 r. ukończył warszawski Instytut Muzyczny. Do wybuchu II wojny światowej prowadził własną orkiestrę salonową. Szabasówka szybko została doceniona i stała się bardzo popularną polką, w czym wydatnie pomogły zarówno wydania nutowe jak i nagrania płytowe

Źródła Polki Żydówki nie są znane, zarówno tej wersji, która była znana bardziej, ponad regionalnie [Radomskie, pogranicze Mazowsza i Lubelskiego, Roztocze Lubelskie] i jest reprezentowana na płycie w trzech wykonaniach, jak i tej obecnej na płycie w jednym wykonaniu [Mazowsze – Kurpie Białe]. Istnieje wprawdzie wydanie nutowe Polki Żydówki [czy też Żydówki Polki] z 1846 roku, skomponowanej przez Henryka Chojnackiego w stylu salonowym, na piano-forte, lecz nie wydaje się, żeby było jakimś muzycznym odniesieniem dla „Żydówek” ludowych.

Tekst polki „Żydóweczko chodź na bez” został zanotowany przez Oskara Kolberga w latach 1860-tych na Kujawach [od Osięcin], jednak jej melodia jest inna niż ta radomska, obecna na płycie w dwóch wykonaniach. Wskazuje to jednak na to, że tekst ów był obecny w różnych regionach, śpiewała go również Anna Malec [zbiory Instytutu Sztuki PAN] i jej melodia jest podobna do tej radomskiej. Nie znalazłem także żadnych odpowiedników dla melodii granych przez Stanisława Stępniaka i Aleksandra Bobowskiego.

Ciekawy jest przypadek Polki „Żyd w beczce” granej przez roztoczańską Kapelę Dudków, a także przez Kapelę Kozinów z niedalekiej wsi [nagranie ze względów technicznych nie znalazło się na płycie]. Innych zapisów tej polki przez muzyków ludowych nie znam. W XIX wieku popularny był pod tym tytułem wodewil polskiej proweniencji „w jednym akcie, z prawdziwego zdarzenia”, prosta, satyryczna rzecz o Żydzie, który nie mógł się wydostać z beczki. Jego autorem był Aleksander Ładnowski [mylnie przypisywana jest Alojzemu Żółkowskiemu], który był urodzonym w Lublinie aktorem, członkiem różnych trup teatralnych oraz autorem krotochwil. „Żyd w beczce” ukazywał się drukiem wiele razy [także z nutami], a od początku XX wieku polka ze sztuki była wielokrotnie nagrywana w wersjach orkiestrowych i wydawana na płytach, także w USA.

Utwory w rytmie trójmiarowym, oberkowym, które nie były charakterystyczne dla muzyki żydowskiej są na płycie cztery. Żydzi z tego, co wiadomo, nie tańczyli oberków, więc układali je i grali dla polskiej publiczności, na polskich zabawach. Tak jak bracia Simsie, od których oberka nauczył się dziadek Mariana Bujaka Karol Piasta, a od niego wnuk, ponieważ od 1930 r. grywali razem w kapeli. Od Żydów, tym razem z Przysuchy, dziadek z wnukiem nauczyli się jeszcze jednego oberka, a zdarzyło się to w czasie zabawy w Skrzynnie, którą ogrywały obydwie kapele. Oberek od Simsiów nosi lokalne cechy ludowego trójmiarowego tańca, zwanego w tych okolicach mazurem. Bracia Simsiowie mogli usłyszeć gdzieś tego mazura i zaadaptować go w zmienionej lub niezmienionej postaci, mogli też go wymyślić, będąc osłuchanymi w lokalnej polskiej muzyce. Natomiast trójmiarowy utwór pt. Oberek od Żydów z Przysuchy jest już utworem stricte oberkowym i mającym muzycznie uniwersalną budowę oraz stylistykę zbliżoną do oberków komponowanych [jak np. tzw. oberki wilanowskie]. Można by go było usłyszeć w podobnej postaci równie dobrze w innym miejscu centralnej Polski. Czwarty utwór to stanowi raczej zadanie dla wyobraźni, bo jest dość dziwny w wyrazie. Jest to raczej melodia z tendencją do trójmiaru niż stricte trójmiarowa {przynajmniej jeśli chodzi o polski trójmiar taneczny] Grana była do postaci Żyda w Szopce i . i jeśli wyobrazić sobie ten utwór od strony choreograficznej, nie będzie to taniec mazurkowy, raczej po prostu jakiś taniec żydowski, wykonywany przez figurkę Żyda, zagrany przez polskiego skrzypka w metrum ciążącym ku trójmiarowi.

Folklor śpiewany reprezentuje na płycie kilka piosenek satyrycznych, zapamiętanych czasem tylko we fragmencie [Janina Kowalczuk]. Jedna z nich jest w języku ukraińskim [Aniela Gmoch] jako że Roztocze w okolicach Bełżca to był typowy rejon pogranicza polsko-ukraińskiego, co sygnalizuje, znany skądinąd fakt, że obecność Żydów w folklorze ukraińskim była również duża. Dłuższa piosenka „obyczajowa” Stanisława Fijałkowskiego dotyczy polsko-żydowskiej miłostki, a nawet małżeńskiej zdrady. Fragment kolędowania w tym samym wykonaniu [Fijałkowski był wieloletnim kolędnikiem, na początku jako mały chłopak, terminujący, a potem jako starszy kawaler był tym całym szefem kolędników] pokazuje to, o czym wspominałem na początku. Oczywiście jest tu też wątek satyryczny, wyśmiewanie się z „bliskich obcych”, a przy tym pewien szacunek i podziw dla żydowskiej mądrości pomieszany z niechęcią, pogardliwym i lękliwym dystansem czy obrzydzeniem wobec żydowskich. Obyczajowa satyra jest tu czymś mało istotnym w w stosunku do roli błazna jaką postać Żyda pełni w obrzędzie kolędniczym. Żyd jako mitologiczna, symboliczna postać z pogranicza, pośrednik, mediator jest figurą, bez której nie można sobie wyobrazić odpowiedniego, magicznie skutecznego przejścia przez ten świąteczny czas Godów i Nowego Roku. Figurą, która ma też swój udział w projektowanej pomyślności, w zamawianiu darzenia się w roku, który właśnie nadchodzi. To są oczywiście tematy na dłuższy tekst, ograniczyłem się tu do tych kilku zdań.

Ta płyta jest zaledwie przyczynkiem do tematu, który warto kontynuować. Bo też i podejmowany jest w ciekawy sposób już od kilku lat. Trzeba tu wymienić trzy ważne wydawnictwa płytowe, które w przybliżaniu i odsłanianiu tematu odegrały dużą rolę, mam na myśli płyty: Kapeli Brodów „Muzikaim”, kompilację sporządzoną przez Andrzeja Bieńkowskiego „Kolberg po żydowsku” oraz płytę Kapeli Niwińskich „Czas wesela”.

===================================================
Bardziej szczegółowa wersja tekstu dołączona jest do wersji płatnej płyty,